Chaos i autonomia w wychowaniu

 

Otto Speck jest autorem książki, z której powinni korzystać nie tylko pedagodzy specjalni, ale także pedagodzy szkolni i społeczni. Nadany przez wydawcę tytuł - Niepełnosprawni w społeczeństwie. Podstawy ortopedagogiki (Gdańsk: 2005) nie brzmi zachęcająco. Mało kto wie, czym jest tak rozumiana pedagogika. Tymczasem w wersji oryginalnej, bo jest to przekład z języka niemieckiego, brzmiał: CHAOS I AUTONOMIA W WYCHOWANIU. O trudnościach wychowawczych w aspekcie moralnym (Chaos und Autonomie in der Erziehung. Erziehungsschwierigkeiten unter moralischem Aspekt, Zweite, überarbeitete Auflage, Ernst Reinhardt Verlag München - Basel 1997).   

Już sam tytuł książki b. profesora Uniwersytetu w Monachium, gdyby ukazała się w takim właśnie jego przekładzie, wzbudziłaby zainteresowanie.  Nie bez powodu, bo przecież od początku transformacji społeczno – politycznej w Polsce   o niczym innym się nie mówi i nie pisze, jak o narastającym kryzysie społeczno – moralnym w środowiskach i instytucjach wychowawczych na skutek radykalnych przemian gospodarczych, w tym liberalizacji rynku i decentralizacji oraz decentracji władzy (jej uspołecznienia, demokratyzacji).  Wydawca szybko zmienił tytuł na nowy "Być nauczycielem". 

Warto zatem sięgnąć po tę książkę, gdyż jej prowokuje do głębokiej refleksji i dyskusji nad moralnymi aspektami wychowania w czasie narastającej rezygnacji, pesymizmu i poczucia bezradności w toku oddziaływań pedagogicznych wielu wychowawców – rodziców, nauczycieli czy instytucjonalnych opiekunów dzieci i młodzieży. Niezależnie od zakresu i głębi procesów  globalizacyjnych nie unikniemy odpowiedzi na podstawowe pytania o kondycję ludzką, istotę człowieczeństwa w ponowoczesnym świecie i rolę oraz odpowiedzialność wychowania i wychowawców wobec społeczeństwa. 

Otto Speck zajmuje wobec tych kwestii postawę pedagogicznego konserwatyzmu w pozytywnym tego słowa znaczeniu, czyli aktywnego zaangażowania się wychowawców na rzecz wychowania refleksyjnego, nie rezygnującego z wartości etycznych, ale i zachowującego w tym procesie szeroko rozumianą autonomię.

Jaka jest struktura i zawartość opiniowanej książki? Całość składa się z 11 rozdziałów, w których analizowane są najbardziej palące problemy współczesnego wychowania. Już rozdział I – choć niezwykle krótki – zawiera w swoim tytule ważkie pytanie: Czy nastąpił  już koniec wychowania?  Zdaniem autora pewne symptomy zachowań pedagogów mogą ten stan potwierdzać. Coraz częściej bowiem rodzice i nauczyciele przejawiają syndrom bezradności i bezbronności wobec wychowanków, czego przejawem jest normatywna niepewność pedagogów, przemęczenie, opór, lęki, poczucie rezygnacji czy wręcz kapitulacja wobec pojawiających się trudności wychowawczych. 

Rozdział II poświęcony jest kategorii chaosu jako stanowi krytycznemu społeczeństw doświadczających zmian społeczno-kulturowych.   Autor wyjaśnia istotę rozregulowanych systemów społecznych, w tym trzech kategorii chaosu (destruktywnego, twórczego i krytycznego) w systemie wychowawczym. Istotne są w tym rozdziale analizy  przemocy, destrukcyjnej agresji wśród dzieci i młodzieży w szkołach, ilustrowanej wynikami badań nad szkolną agresją w Niemczech i USA. Rozdział ten zamyka analiza mobbingu i przemocy dorosłych wobec dzieci i młodzieży.  

W bardzo krótkim rozdziale III odnajdziemy syntetycznie przedstawioną analizę problemów i konfliktów wychowawczych, do jakich dochodzi  w wyniku przemian społeczno – kulturowych w środowisku rodzinnym i w szkole. 

W kolejnym, IV rozdziale mamy już pogłębioną analizę współczesnych uwarunkowań procesów socjalizacyjnych, w tym szczególnie procesów wykluczania społecznego i rodzinnego, indywidualizacji i uspołecznienia w społeczeństwie ryzyka (za Beckiem), stratyfikacji społecznej oraz  subkulturowej marginalizacji.  

W rozdziale V Otto Speck rekonstruuje teorie wyjaśniające trudności wychowawcze wśród dzieci i młodzieży. Są to koncepcje: demoralizacji, medykalizacji, psychologizmu, socjologizmu i  pedagogizmu. Wskazuje przy tym na panujący w naukach społecznych chaos, utrudniający zastosowanie wiedzy w praktyce wychowawczej do rozwiązywania określonych problemów.

Autonomia i moralność – aktualność i przesłanki etyczne to tytuł rozdziału VI, w którym odnajdziemy odpowiedź na pytanie o granice i wzajemne relacje między tymi fenomenami w sytuacji strukturalnego zagrożenia procesu wychowania przez chaos destrukcyjny i krytyczny oraz nakładanie się nań całkiem normalnego chaosu w wyniku oddziaływań pedagogicznych akcentujących rolę samodzielności, twórczości i odpowiedzialności wychowanków.  

Autor weryfikuje w tym miejscu aktualność poglądów na temat autonomii i moralności I. Kanta, J.J. Rousseau, E. Durkheima, J. Rawlsa oraz E. Lévinasa. Jest to o tyle istotne, że szkoła przestała być jednolitym systemem wychowawczym, gdyż nauczyciele reprezentują w niej już tylko osobiste systemy wartości.  

Jak pogodzić to z koncepcjami wychowania do samostanowienia, dowiemy się z rozdz. VII, gdzie są z jednej strony ukazane wiodące w pedagogice współczesnej podejścia indywidualistyczne, z drugiej zaś społeczne. W rozdziale VIII autor niniejszej książki rozwija kategorię autonomii, wskazując na jej znaczenie i rozwój wraz z uwarunkowaniami biologicznymi i osobowościowymi, aby następnie odnieść ją do procesu uczenia się i nabywania świadomości moralnej w postaci sumienia. 

W kolejnym rozdziale pt. Autonomia a wychowanie wyjaśniane są relację między tymi procesami, w tym te aspekty życia jednostki, które wymagają kształtowania odpowiednich kompetencji.       Najważniejszym rozdziałem, niejako na „deser” dla czytelnika tej ksiązki, jest przedostatni pt. Pedagogiczne konsekwencje. 

Autor  ukazuje tu nowe perspektywy dla odzyskania przez pedagogów w społeczeństwach ponowoczesnych  sensu dla własnej aktywności czy interwencji w obszarze wychowania moralnego tak, by możliwe było osiąganie autonomii w rozwoju każdej jednostki. Natomiast w zakończeniu (rozdz. XI) pojawia się pytanie, w jakim stopniu możliwe są jeszcze strategie interwencyjne w tak aksjonormatywnie rozproszonym świecie wychowania, by nie narastało w nim zjawisko przemocy. 

Warto sięgnąć po książkę, która jest przekrojową i interdyscyplinarną analizą najważniejszych dla procesu socjalizacji i wychowania fenomenów. Można je bowiem dzięki temu odczytywać przez pryzmat najbardziej znaczących, ale i kontrowersyjnych teorii i  modeli pedagogicznej profilaktyki, interwencji czy terapii. 

Powinni tę publikację przeczytać nie tylko studenci kierunków pedagogika czy pedagogika specjalna, by pogłębić swoje kompetencje w ramach studiowania takich przedmiotów, jak „teoria wychowania” czy „współczesne kierunki pedagogiki”, ale także wpisani w praktykę edukacyjną pedagodzy, nauczyciele, wychowawcy, opiekunowie i terapeuci. Jest to wreszcie bardzo dobry przewodnik dla wszystkich tych, którzy w świecie nieprzejrzystości, chaosu, różnorodności i rozproszenia stracili poczucie pewności lub sensu własnej działalności pedagogicznej.  

 Dzięki powrotowi do odległych w czasie recenzji, jakie pisałem dla wydawców, zobaczyłem, że w przekładzie na język polski ukazały się jeszcze dwie książki Otto Specka, eksperta od pedagogiki leczniczej, terapeutycznej, wspomagającej rozwój dzieci i młodzieży.